Tragedija genija: Richard Wagner
Richard Wagner, kompozitor, muzičar, pjesnik, dramaturg i pisac, već je od rane mladosti posjedovao upadljivo psihopatski karakter. U njemu su štrcali pored velikih darova i veliki poroci, neodoljive i neobuzdane strasti i afekti, čineći ga krajnje neuračunljivim. Wagner je rođen kao vanbračno dijete. Još u djetinjstvu je pokazao izvanredne muzičke sposobnosti, a u svojoj 14. godini, pošto je čuo Beethovenovog „Egmonta”, počeo je komponovati. Bio je toliko snažno obdaren muzički da je i muzičko obrazovanje i kompozitorsku tehniku usvojio na juriš i s takvom lakoćom da je to, po rijecima njegovog biografa, „besprimjerno u historiji muzike”. Ispoljio je rano i svoj bujan politički temperament i, kao oduševljeni pristalica slobode i ravnopravnosti naroda, u svojoj 18. godini, u jeku poljskog ustanka 1830. god., napisao uvertiru „Polonija”, a kasnije, u svojoj 35. godini, u jeku Februarske revolucije, kao oduševljeni revolucionar, učestvovao je u Drezdenu, zajedno s Bakunjinom, u podizanju oružanog građanskog ustanka. Bježeći ispred progona vlasti poslije propasti tog ustanka, sklonio se najpre u Vajmar, a potom u Švicarsku, gdje je proveo 11 godina.
Za vrijeme izgnanstva napisao je tri djela: Umjetnost i revolucija, Buduća umjetnost i Opera i drama. U njima je izložio novo shvatanje o umjetnosti, koje, po njegovim rijecima, može biti ostvareno „samo u besklasnom društvu”. On je rekao da je njegova umjetnost „granata koja udara u tvrđavu stare umjetnosti”. Ukratko, njegovi stavovi bili su ovakvi: prava i buduća umjetnost je u muzičkoj drami, u spajanju rijeci, muzike i gesta, to jest u spajanju drame, muzike i koreografije u jednu jedinstvenu akciju, po uzoru na antičku grčku tragediju, koja je jedina ostvarila taj zahtjev; muzička drama može postići taj cilj pomoću muzičkog teksta, to jest onog koji se može izraziti muzikom, zbog čega tekst ne može obrađivati slučajan i običan, svakidašnji život niti historijske teme, nego osjećanja, strasti i afekte; muzika je po svom porijeklu i prirodi žensko načelo i radi svog punog uspjeha mora biti oplođena muškim načelom, koje predstavlja poezija.
Po povratku iz izgnanstva Wagner se nastanio u Minhenu. Njegovi pogledi na svijet, politiku i umjetnost postali su sada suprotni prijašnjim. Stupio je u dvorsku službu i približio se Ludviku II, koji je imao paranoidni karakter i neuračunljivu strast za mecenstvom i umjetnošću, naročito za Wagnerovom muzikom, i u svojoj bolesnoj zaluđenosti toliko zavolio Wagnera da ga je nazvao „uzvišeni i božanski prijatelj”. Wagner je sada postao ne samo vatreni monarhista i nacionalista nego i žestok neprijatelj ateizma i ljevičarstva, pa odbacuje svoje prijašnje shvatanje o „pozorištu za sav narod” i usvaja novo — o „pozorištu za uži krug izabranih”. Piše pamflet protiv pariških komunjara u vidu komedije „Kapitulacija”.
Potpada pod jak uticaj Schopenhauerove filozofije i prihvata njegovu filozofiju estetike i muzike, po kojoj muzika nema posla s „predmetom”, nego s „nasladama” i „stradanjima” kao „jedinim stvarnostima volje” Zapadajući sve dublje u misticizam i pesimizam i sklapajući sve čvršće pobratimstvo s duševno bolesnim Ludvikom II, koje je dobijalo nezdrav oblik ludila udvoje (folie a deux), kod Wagnera sve više uzima maha njegovo moralno sljepilo, koje je ispoljavao najupadljivije u novčanim pitanjima. On je bolesno neispravan u dolaženju do novca, i to je imalo sve nečiste odlike, počev od prevare do kleptomanije. Zato se opet našao u izgnanstvu. Kada je, poslije nekoliko godina, bio drugi put pomilovan i vratio se u Njemačku, uspostavio je ponovo prijateljstvo s Ludvikom II. Pošto je povratio svoj uticaj na njega, podigao je, uz njegovu obilnu novčanu pomoć, po svom ukusu i planu, „Svečani pozorišni dom” u Bajrojtu, u Bavarskoj, i u njemu počeo izvoditi svoja muzička i dramska djela na „svečanim predstavama”. Te predstave privlačile su uži krug psihopatskih nastrojenih ljubitelja, naročito žena, izazivajući svojim muzičkim efektima, kao čarobnjak kod svoje publike, prizore muzičke ekstaze, nepoznate ranije u pozorištima. Tada bi mnogi muškarci padali u nesvjest a mnoge žene bacale bi se u histeričkom zanosu pred noge „velikog majstora”. Sve se to završavalo ogromnim budžetskim deficitima.
Radi širenja svoje nove umjetnosti osnovao je mjesne novine, Bajrojtske listiće, koje je ispunjavao gotovo sam člancima o svojoj novoj umjetnosti. Objavio je i svoje veće djelo Religija i umjetnost. Pokazujući u svim tim spisima svoj potpuno preobraženi duh i zauzimajući u svojoj novoj neuravnoteženosti suprotan stav prema samom sebi od jučer, dao je za pravo jednom svom biografu da napiše: „Wagner je započeo s religioznim panteizmom i anarhističkim pozivima na revolucionisanje sila prirode protiv nagomilavanja kulture, a završio je drugovanjem s kraljevima i hrišćanskim misticizmom”.
Wagner je prošao rđavo, naposletku, ne samo kod šire njemačke publike nego i u inostranstvu. U Parizu njegova muzička drama bila je izviždana, a u Petrogradu i Moskvi bio je ne samo hladno primljen od kompozitora i kritičara Balakireva, Borodina, Dorogomižskog nego ga je još i tajna policija, „Ohrana”, pratila u stopu kao „opasnog stranca”. Wagner je u početku svoje karijere bio skitnica, sklon boemstvu, i čak se oženio putujućom glumicom. Kasnije, kad se oženio po drugi put, Listovom kćerkom, duhovno jako obdarenom i književnicom, pod njenim uticajem, postao je ohol i samoživ. Tada je raskinuo svoje čvrsto prijateljstvo s Nietzscheom.
U tom periodu imao je megalomansko mišljenje o sebi i svom djelu, pa je zato, u znaku svoga bolesnog egoizma, podigao za života sam sebi nadgrobni spomenik u bašti svoje vile u Bajrojtu (vilu je nazvao „Vanfrid”). Wagnerov dugogodišnji prisni prijatelj, sada odbačeni Nietzsche, nalazio je da je on „jedna bolest” i „tipičan dekadent”. On karakteriše njega i njegovo djelo ovako: „Problemi koje on iznosi na pozornicu jesu problemi čiste histerije; grčevitost njegovog temperamenta, njegova bolesna razdražljivost, njegov ukus, sve je to nesumnjivo slika bolesti. Wagner je nervoza… naši ljekari i fiziolozi imaju u njemu najzanimljiviji primer, potpun primer”.
Dr Maks Nordau, koji se mnogo bavio pitanjem degeneracije i o tome napisao iscrpno djelo, pisao je: „Wagner predstavlja po svojoj duševnoj konstituciji maniju veličine i mističara; u svojim nagonima — maglovitu filantropiju, anarhizam i bjesnilo buntovništva i protivrječnosti; u svojim djelima — sve simptome grafomanije (bolest koja se ogleda u neodoljivoj potrebi za pisanjem), to jest zbrku, bjekstvo ideja i sklonost blesavim kalamburima (igra riječima koje jednako ili slično glase, a imaju različito značenje) , a u osnovi njegovog bića ležao je uzbudljiv karakter, erotomanske i religiozne boje u isti mah”.
Wagner je sačuvao svoju fizičku snagu i svoju strasnu radnu sposobnost sve do svoje smrti, u Veneciji. Tada, pred samu smrt, završavao je svoje poslednje djelo, O ženskom načelu u čovjeku.
Izvor: Vladimir Stanojević, Tragedija genija
Dunjalučar 