„Sloboda ili ljubav!“: nadrealistički anti – roman

A otad nam pogled luta bezbojnim noćima
U nadi da će, na pustom nebu, jedna plivačica,
Zračeći pri svakom zamahu, u zoru,
Uspeti da pomiri ljubav i slobodu.

This image has an empty alt attribute; its file name is kjhkhkkhc48d.png

Sloboda ili ljubav!: nadrealistički anti – roman

Sloboda ili ljubav! predstavlja anti-roman kojim je Robert Desnos artikulisao, do vrhunca doveo osnovna obilježja svoje poetike, smještajući se u okvire najznačajnijih predstavnika nadrealizma, zajedno sa A. Bretonom i L. Aragonom. Naslov ovog djela predstavlja poigravanje sa dobro poznatom krilaticom „Sloboda ili smrt“, koja u sebi sažima osnovnu ideju revolucije, insistira na tome da nema života bez slobode, dok Desnos sukobljava slobodu i ljubav, tjera nas da preispitamo shvatanje ljubavi kao slobode. Sloboda ili ljubav!“ je, u biti, tipičan nadrealistički roman, i treba ga razmatrati sa mnogo poznatijom „Nađom“ i „Pariskim seljakom“, kao primer jedne antirealistične romaneskne estetike i nelinearne povesti.Kada kažemo da je ovo djelo anti-roman, to u suštini znači da je u kontekstu svog nastanka, na početku XX stoljeća,ono predstavljalo utjelovljenje nadrealističkog otklona od tradicionalnog pripovijedanja, od romana realizma koji imaju jasnu sižejnu nit, svoj početak, sredinu i kraj, precizno definisane likove, njihove odnose i motivacione sisteme.

Kako navodi Bojan Savić Ostojić u svom tekstu pod naslovomEros, c'est la vie!, Desnos se, prije svega, bavio pisanjem poezije, stoga nije slučajno što roman počinje pjesmom „Čuvari“ Arthur Rimbaud, koja zapravo predstavlja neku vrstu uvoda u priču koja slijedi, ona je poetički apstrakt fabule. Dakle, prije nego što je napisao ovaj roman u svojoj 24. godini, Desnos je napisao nekoliko ciklusa pesama i kalambura objavljenih u „Revolution surrealiste“ i esej „O erotizmu“.U skladu sa tim, u romanu se postavlja specifičan odnos prema temi erotizma, gdje se glavni junak Gusar Sanglo uvijek i iznova susreće sa ženom čija uloga u njegovom životu nije definisana i koja se pojavljuje kao fantazmagorija, ali je tu u ključnim trenucima njegovog života. Roman je podijeljen na dvanaest poglavlja koja se poigravaju sa logikom funkcionisanja poglavlja u romanima realizma, pa tako onanisu poredana po hronološkom ili bilo kojem drugom redu. Prvo poglavlje nosi naslov Rober Desnos i u njemu se nalaze svega dvije rečenice: Rođen u Parizu, 4. jula 1900. Preminuo u Parizu, 13. decembra 1924., dana kada piše ove redove. U drugom poglavlju pod naslovom Dubine noći, koje je ispripovijedano u prvom licu, upoznajemo se sa tzv. Gusarom Sanglom koji priča o svom susretu sa ženom čije štikle u stilu Luj XV odjekuju ulicom. Lik se zapravo suočava sa sjećanjima na svoje seksualne avanture sa ženama koje naziva čudnim, neobičnim: O predivne štikle kojima sam grebao stopala, o štikle! Po kojoj stazi sad odjekujete i hoću li vas ikada videti? Moja vrata su tada bila širom otvorena za tajnu, ali tajna je ušla i zatvorila ih za sobom; od tog trenutka samo bez reči slušam beskrajni bat koji prave koraci gomile golih žena što opsedaju moju ključaonicu. Sve ove „čudne žene“ sastaju se u liku Luiz Lam, svojevrsne femme fatale za kojom junak traga i koje se prisjeća.

Dakle, roman počinje sa snažnim uplivom erotizma, ali je on prvobitno suptilan, nagoviješten, prisutan u onome što je odsutno, da bi postepeno postao sve jasniji i direktniji, pa tako žena koju Gusar Sanglo prati polako skida svoje rukavice, pri čemu on ugleda dio njene šake, tj. golu kožu, nakon čega se prepušta svojim maštarijama, dok u konačnici ne pritrči potpuno nagoj Luiz Lam u Bolonjskoj šumi. Međutim, ostaje nejasno da li lik opisuje svoj susret sa njom ili svoje maštanje, da li se prisjeća svoje veze sa njom, ili ju je tek upoznao, jer je njegovo pripovjedanje krcato neobičnim poređenjima, uplivima groteksnog i ironijskog. U skladu sa tim, u romanu se pojavljuje tzv. Beba Kadun, koja je zaštitno lice reklame za sapun, koja se nalazi na bilbordima i plakatima širom grada, i za koju bismo mogli reći da predstavlja jednog od likova romana, kao i Džek Trbosjek, i morske sirene, i maskota fabrike guma Michelin. Desnos računa na popularnu kulturu i na to da čitatelji znaju ko su ove figure i koja su njihova obilježja, da bi ih mogao izobličiti i smjestiti u kontekst svog djela.

Gdje god da se Gusar Sanglo pojavi, kuda god da krene u svojim gusarskim avanturama susrest će se sa Luiz Lam, pa čak i onda kada to najmanje očekujemo. Ona se u jednom trenutku bori sa pjevačicom iz mjuzik-hola dok ih promatra morska sirena, a već u narednom poglavlju ona je crvenokosa upraviteljica internata „Huming-bird garden“, u koji će Gusar Sanglo donijeti poplavu erosa, nakon čega će ga napustiti i ostaviti u nekoj vrsti mitskog vremena i prostora, obavijenog u sveprisutni eros. Luiz Lam je predstavljena kao žena koja je istovremeno i živa i mrtva, u potoku Overnji pronađen je njen obezglavljeni leš, ali se ona iznova rađa i umire, pa čak i onda kada je opisana njena sahrana, Gusar Sanglo se raduje susretu sa njom: Umrla Luiz Lam našla se sa mnom i niko među ljudima koje smo sreli nije umeo da primeti promenu koja se u njoj zbila. Tek jedva osetan, miris groba se mešao sa ambrom kojom je bila naparfimisana, miris groba koji poznajem dobro s obzirom na to koliko sam ga puta udahnuo sa postelje umorne od brojnih nabora, koji su mi u zoru ličili na protivrečne i zaleđene talase jutarnje plime (…).Uprkos naglašenoj nelinearnosti događaja i nedefinisanosti likova, roman ima vlastitu, unutrašnju logiku fragmentiranosti koja potpuno oneobičava stvarnost, bliska je atmosferi sna ili boravka u palati opsjena.

Najeksplicitniji omaž (u svakom smislu eksplicitnog) Desnos odaje Markizu De Sadu, u njemu videći otelotvorenje i slobode i ljubavi.Roman, tj. anti-roman Sloboda ili ljubav!, predstavlja mjesto susreta historijskih ličnosti, mitova i događaja koji su imale uticaj na oblikovanje ideja nadrealizma, suprotstavlja se cenzuri, potpuno se odmiče od tendencija realizma, nema jasnu fabulu, tj. tok radnje, a glavni lik je predstavljen kao čovjek koji može biti bilo koji drugi čovjek.