Prahistorijski kneževski tumuli
Glasinačka kulturna grupa: Tumul iz Novog Pazara
Tumul iz Novog Pazara, na području jugozapadne Srbije, dijele mnoge zajedničke karakteristike sa kneževskim tumulima glasinačkog područja, a datirani su u kraj 6. i početak 5. stoljeća pr. n. e. To se odnosi na kružni lik tumula, luksuzne grobne priloge, postojanje perifernog ukopa, spališta, žrtvenika, itd. Iako je, npr., u kneževskom tumulu u Atenici žrtvište bilo izrazito razvijeno i, kao takvo, predstavljalo posebnu konstrukciju unutar tumula, sama ideja prinošenja žrtve je onaj aspekt sepulkralnog kulta koji služi kao element za uspostavljanje analogija. Također, kola koja su pronađena u okviru tumula Atenice i Novog Pazara, mogu se povezati sa simbolima točka, putovanja, sunca koji čine bitan element glasinačke kulture.
Prilikom prvobitnog iskopavanja, 1957. godine, nalazište na lokalitetu Novi Pazar okarakterisano je kao ostava, tj. „blago“, zbog velike količine bogatih metalnih i keramičkih predmeta, među kojima se posebno ističu importovani predmeti grčke izrade. Iskopavanja u periodu od 1960. do 1962. godine pokazala su da ovdje nije riječ o ostavi, već o ogromnom tumulu prečnika 55 metara, sa perifernim kamenim vijencem, centralnim ukopom i spalištem u čijoj blizini se nalazilo i tzv. blago iz Novog Pazara, grobni prilog koji nije položen uz samog pokojnika, ali se nalazi u tumulu, pripada pokojniku, a može predstavljati i neku vrstu žrtve. Jama u kojoj je blago pronađeno bila je ograđena kamenom, a nakit se nalazio u drvenom sanduku. Tumul je opisan kao kneževski, stoga se i ovdje može govoriti o kultu heroja, o heroiziranju pokojnika, iako se, zbog nedostatka oružja, smatra da je grob u ovom tumulu ženski.
U kovčegu su pronađene bronzane fibule koje pripadaju glasinačkom kulturnom krugu, a tu su i artefakti koji ukazuju na solarni kult, kao i kult Apolona hiberborejskog, što je još jedna poveznica između glasinačke kulturne grupe i ovog lokaliteta. Tu se ističu privjesci u obliku ptica, ćilibarne perle u obliku ljudskih glava, te ljudskih i životinjskih figura, srebrene narukvice sa udvojenom zmijskom glavom na krajevima, dva zlatna pojasa tipa Mramorac, zlatni pektorali sa geometrijskim ukrasima zlatno prstenje, aplikacije za odjeću koje su ukrašene geometrijskim oblicima, aplikacije u obliku svastike, ogrlica od plavo-zelenih staklenih perli, zlatne i srebrene lučne fibule, zlatna igla sa dvije petlje, četiri srebrene igle sa M glavom, itd.
Kraj kovčega nađena je i velika količina luksuznog posuđa: olpe sa Dionizom i satirima, kiliks sa predstavom psa, cjediljka sa životinjskom figurom na poklopcu, srebrna fiala mesomfalos, ojnohoe i sudovi na tronošcima. Vasić smatra kako je navedeni nakit najvjerovatnije proizvod lokalnih radionica koje su koristile pomoć stranih majstora, a neki oblici kao što su zlatne ogrlice i prstenje predstavljaju materijal uvezen sa juga. Kao i u kneževskim tumulima glasinačkog područja, i tumul u Novom Pazaru imao je centralni ukop, periferni prsten, jame za žrtvovanje, te spalište, a grobni prilozi su izrazito bogati, iako nedostaje oružje kao jedna od najvažnijih kategorija grobnih priloga u glasinačkim kneževskim tumula, koja ukazuje i na kult heroja. U tumulu nisu pronađeni ostaci kostiju, zbog naknadne srednjovjekovne gradnje na ovom lokalitetu, ali su pronađeni ostaci centralne grobne konstrukcije. S obzirom na postojanje spališta unutar tumula, Aleksandar Palavestra u svojoj knjizi Kneževski grobovi starijeg gvozdenog doba na centralnom Balkanu, navodi kako je pokojnik najvjerovatnije bio spaljen. Svi navedeni elementi ukazuju na sličnost sa tumulima glasinačkog područja, kao i na izrazito razvijen sepulkralni kult.
Za razliku od tumula iz Novog Pazara, tumuli iz Atenice pružaju više podataka o samoj konstrukciji tumula, te ritualima koji su obavljani prilikom sahranjivanja pokojnika. Istraživanje ovog lokaliteta počelo je 1958. godine kada je pronađen tumul I, prečnika oko 35m, dok je 1959. godine pronađen tumul II, prečnika oko 70 metara, čija konstrukcija je kompleksnija. Kako navodi Aleksandar Stipčević, komparativna analiza ovih tumula ukazuje na to da je u većem tumulu sahranjen muž, a u manjem njegova žena. U tumulu I nalaze se luksuzni grobni prilozi: tu je velika količina perli od ćilibara, aplika u obliku životinja, uključujući vepra i pčelu, te perle obrađene u vidu ptičijih figura, ovnujskih i lavljih glava i jedne ljudske maske, koje imaju bliske paralele u Novom Pazaru, a pronađena je i kutijica na čijem poklopcu je predstavljena borba jelena i lava, te privjesci u obliku ptica, gdje se posebno ističu barske ptice. U tumulu II pronađeni su artefakti istog tipa, kao što su aplike u obliku ptica, ali se tu javlja i skiptar sa ptičijim protomima, brus, drške mačeva i noževa sa glavom grifona na vrhu, dvosjekli mačevi, koplja, te dva štita, što ukazuje na to da je u ovom tumulu sahranjen knez/ratnik. S obzirom na to da su pronađeni mačevi izrazito fragmentisani, ne može se sa sigurnošću reći kojem tipu bi pripadali, međutim, Rastko Vasić u svom tekstu Prilog poznavanju grčkog oružja u Jugoslaviji, kaže kako se najvjerovanije radi o grčkom dvosjeklom maču sa horizontalno postavljenim balčakom, tj. ksifosu, što, još jednom, ukazuje na značaj importa i trgovine.
U oba tumula pronađeno je importovano bronzano posuđe koje najbliže paralele ima u primjercima iz Novog Pazara, dok je u tumulu II pronađen i veliki broj ručno rađenih zemljanih posuda, pa na temelju toga, kao i arhaičnijih oblika bronzanih predmeta, Vasić smatra kako je ovaj tumul deceniju ili dvije stariji od tumula I. U perifernom grobu tumula I sahranjeno je dijete muškog spola, pa se može pretpostaviti da je to kneginjin sin, koji je možda umro od iste bolesti kao i njegova majka, ali se to pitanje dodatno usložnjava kada se uzme u obzir mogućnost da je knez umro više decenija ranije, pa bi u perifernom grobu mogla biti sahranjena i ljudska žrtva. U obzir se mora uzeti i mogućnost da pokojnici sahranjeni u ovim tumulima nisu bili u srodstvu, ili nisu bili bliski za vrijeme života. Babić i Kuzmanović upozoravaju na to da, iako su grobne konstrukcije ovih tumula jako slične, iako se tumuli nalaze jedan kraj drugoga, iako dijele specifičan pokretni materijal, to ne mora značiti da su se pokojnici poznavali, a svi ovi aspekti su doveli do prve pretpostavke – da su pokojnici sahranjeni u njima morali i za života biti u veoma bliskim odnosima. Dakle, to je još jedan važan segment na koji je potrebno obratiti pažnju da bi se spriječilo stvaranje pogrešnih ili nepotpunih zaključaka o bliskosti i povezanosti pokojnika i u zagrobnom životu. S druge strane, grobove koji se nalaze u okviru jednog kneževskog tumula, potrebno je promatrati tako da se u obzir uzima njihov međuodnos i komunikacija.
Autorka: Zerina Kulović
Upute na tekst:
Palavestra Aleksandar: Kneževski grobovi starijeg gvozdenog doba na centralnom Balkanu.
Vasić Rastko: Kneževski grobovi iz Novog Pazara i Atenice.
Dunjalučar 