Osnove teorije o znacima Charlesa Morrisa
Čarls Moris rođen je 23. maja 1901. godine. Bio je doktorant na filozofiji kod Džona Herberta Mida. Moris disertaciju iz simboličke teorije uspješno brani 1925. godine. U svojoj prvoj knjizi Šest teorija razuma (1932) ističe različite vrste razuma: razum kao supstanciju (Platon, Aristotel, Dekart), razum kao odnos (Hjum, Mah, Rasel), razum kao proces (Hegel, Bredli, Đentile), razum kao intencionalni akt (Brentano, Majnong, Huserl, Vajthed), razum kao pragmatičku funkciju (Šopenhauer, Niče, Pirs, Džems, Djui). Još su mu važna djela: Logički pozitivizam, pragmatizam i naučni empirizam (1937), Osnovi teorije znakova (1938), Znak, jezik i ponašanje (1946), Putevi života (1942), Otvoreno Ja (1948), Raznovrsnost ljudskih vrijednosti (1958), Označavanje i smisao. Izučavanje odnosa znaka i vrijednosti (1964).
Čarls Moris smatra da je cjelokupna ljudska civilizacija zasnovana na sistemima znakova, te da je nemoguće bilo šta reći o razumu bez pozivanja na funkcije istih. Znaci su ključni faktori za izgradnju čovjeka, stvaranje i funkcionisanje civilizacije.
Savremenoj semiotici, koju zasniva, Moris pridaje ne samo neki filozofski značaj, već je naprosto poistovjećuje s filozofijom koja ima odlučan antropološki karakter i humanističke implikacije. „Iz svog naturalističkog ubeđenja Moris uzima da među živim bićima koja se služe znacima čovek predstavlja najvažnije biće, da je čovekov duh bitno vezan za upotrebu znakova i da ljudska kultura u principu i odlučno zavisi od znakova i njihove upotrebe.” Moris razumijeva savremenu semiotiku kao organon svih nauka, i tvrdi da to klasična logika nije mogla biti. Semiotika daje jedan opšti jezik koji se može primjeniti na svaki poseban jezik i time omogućuje sjedinjenje nauka u jednu nauku.
Moris svoje gledište u djelu „Osnove teorije o znacima“ označava kao biheviorističko utoliko što u shvatanju semioze, tj. „procesa u kome nešto igra ulogu znaka“ ili procesa znaka posredovanog uzimanja-u-obzir-nečega-za-nekog, poriče „centralni značaj“ ličnih iskustava i introspektivne psihologije, ali ih ne negira što već ukazuje na njegov nedoslijedni ili nepotpuni biheviorizam.
Poslije Morisovog zasnivanja znakova u analitičkoj filozofiji jezika i savremenoj teoriji nauke razlikuju se tri dimenzije jezičkog… Moris je uveo pragmatičku dimenziju znakova i pragmatiku koja se odnosi na relaciju znakova prema ljudima kao njihovim korisnicima. „U razvoju analitičke filozofije jezika ove tri dimenzije se ne dodaju prosto jedna drugoj bez ikakve unutrašnje nužnosti, već tu postoji logika razvitka što ukazuje na duhovno-istorijski i društveno-istorijski uslovljeno pomeranje težišta interesovanja sa sintaktike na semantiku, i najzad, na pragmatiku. Sa Morisovim biheviorističkim “pragmatičkim obrtom” (pragmatic turn) dolazi do izražaja interesovanje za funkcije jezika, saznanja i nauke u sklopu ljudske životne prakse.“
Moris je stava da nedostaje jedna teorijska struktura „jednostavnih obrisa“ dovoljno široka da obuhvati rezultate do kojih se došlo sa različitih stanovišta i da ih poveže u jedinstvenu i konzistentnu cjelinu. Autor za svrhu „Osnove teorije o znacima“ ističe prijedlog za ujedinjujuće stanovište i oformljivanje obrisa nauke o znacima. Semiotika stoji u dvostrukom odnosu prema naukama i instrument nauka. Značaj semiotike kao nauke leži u činjenici da ona predstavlja korak ka ujedinjenju nauka, pošto pruža osnove svakoj specijalnoj nauci o znacima, kao što su lingvistika, logika, matematika, retorika i estetika. Semiotika je se takođe instrument svih nauka, pošto se svaka nauka služi znacima i izražava svoje rezultate u znacima. Kao imperativ se nameće oslobađanje od spletova riječi, te je neophodno čišćenje, pojednostavljivanje i sistematizacija. Teorija o znacima predstavlja koristan instrument u tom procesu.
Proces u kome nešto igra ulogu znaka obično se naziva semioza (semiosis). Obično se smatra da ovaj proces u sebi sadrži tri činioca: –nosilac znaka (sign vehicle), designatum, interpretant; interpretator se može uključiti kao četvrti činilac. Ovi termini ekspliciraju činioce koji su ostali neimenovani u opštem iskazu da se znak odnosi na nešto za nekoga.
„Semjoza je posredno-uzimanje-u-obzir. Posrednici su nosioci znaka; uzimanja-u-obzir su interpretanti; pokretači procesa su interpretatori; ono što je uzeto u obzir su designata. Termini ´znak´, ´designatum´, ´interpretant´ i `interpretator` se međusobno sadrže. Na objekte nije neophodno ukazivati znacima, ali nema nikakvih designata ukoliko nema takvog ukazivanja; nešto je znak samo zbog toga što ga interpretator interpretira kao znak nečeg. Uzimanje u obzir nečega je interpretant samo ukoliko je izazvano nečim što funkiconiše kao znak. Jedan objekat je interpretator samo ako posredno uzima nešto u obzir. Svojstva ovih termina su zapravo relaciona svojstva koja stvari poprimaju (nosioce) time što učestvuju u funkcijskom procesu semioze.
„Znaci koji ukazuju na isti objekat ne moraju imati iste designate, jer ono što je uzeto u obzir u objektu može se razlikovati za različite interpretatore. Znak nekog objekta može, na jednoj teorijskoj krajnosti, naprosto da skrene pažnju interpretaora znaka na objekat, dok bi, na drugoj krajnosti, omogućio interpretatoru da uzme u obzir sve odlike objekta o kome je reč kada je sam objekat odsutan. Na taj način postoji potencijalni kontinuum znaka u kome se o svakom objektu ili situaciji mogu izraziti svi stupnjevi semjoze, i pitanje šta je designatum znaka u bilo kojoj situaciji jeste pitanje koje su odlike objekta ili situacije stvarno uzete u obzir isključivo usled prisustva nosioca znaka.“ Designatum bez semioze ne može postojati, ali objekti postoje i bez semioze. Designatum znaka je vrsta objekta na koju se znak odnosi, odnosno objekti sa osobinama koje interpretator uzima u obzir usljed prisustva nosioca znaka. Prema tome designatum nije stvar već vrsta objekta, te kao vrsta može imati mnoštvo članova ili samo jedan.
Bitno je razlikovati semiotiku od semioze. Semiotika kao nauka služi se specijalnim znacima za iznošenje činjenica o znacima; ona je jezik koji služi da se govori o znacima. Semiotika ima tri podređene grane: Sintaktiku, semantiku i pragmatiku.
Funkcionisanje znaka je, uopšte, način na koji izvjesne egzistencije uzimaju u obzir druge egzistencije posredstvom jedne međuklase egzistencija. „Nosioci znakova kao prirodne egzistencije isprepletani su sa vanorganskim i intraorganskim procesima. Izgovorene i otpevane reči predstavljaju bukvalno delove organskih odgovora, dok su pisanje, slikanje, muzika i signali neposredni proizvodi ponašanja. Kada je se radi o znacima čija građa nije ponašanje niti proizvodi ponašanja – kao što su znakovni elementi u opažaju – znaci se uzajamno povezuju zato što su nosioci znaka uzajamno povezani. Grmljavina postaje znak munje, a munja znak opasnosti.“
Znak ima semantičku dimenziju ukoliko postoje semantička pravila koja određuju njegovu primjenjivost na određene situacije u određenim uslovima. Semantičko pravilo za upotrebu simbola mora se formulisati ili pomoću drugih simbola čija su pravila, odnosno upotrebe van spora, ili pokazivanjem određenih objekata koji služe kao modeli (i, prema tome, kao slikoviti znaci) pri čemu se pomenuti simbol onda upotrebljava za denotaciju objekata koji su slični modelima…
Odnosom znakova prema njihovim interpretatorima bavi se pragmatika. Neophodno je, prevashodno, razlikovati pragmatiku od pragmatizma i pragmatičkog. Pragamatika se bavi životnim vidovima semioze, odnosno svim psihološkim, biološkim i sociološkim pojavama vezanim za funkcionisanje znakova. Moris iznosi stavove par autora u vezi pragmatike među kojima i Čarlsa S. Persa, koji tvrdi da interpretant bilo kog simbola mora na kraju ležati u navici, a ne u neposrednoj fiziološkoj reakciji koju je nosilac znaka izazvao, niti u propratnim slikama ili osjećanjima. Interpretator znaka je organizam, a interpretant je navika organizma da odgovara, zbog nosioca znaka, na odsutne objekte koji su od značaja za datu problematičnu situaciju kao da su prisutni. „Na taj način odgovor na stvari posredstvom znakova je biološki nastavak istog onog procesa u kome su udaljena čula stekla preimućstvo nad čulima dodira u kontrolisanju ponašanja kod viših životinjskih oblika; takve životinje posredstvom vida, sluha, i mirisa već odgovaraju na udaljene delove okoline preko nekih osobina objekata koje funkcionišu kao znaci drugih osobina.“ Ishodište ovakve orijentacije jeste odnos nosioca znaka prema njegovom designatumu kao aktuelno uzimanje u obzir u ponašanju interpretatora jedne klase stvari pomoću odgovora na nosioca znaka, i ono što je na taj način uzeto u obzir su designati (navika da se očekuje dešavanje nečeg ukoliko je znak upotrebljen).
Opisivanje uslova pod kojima su termini upotrebljeni, ukoliko se oni ne mogu formulisati pomoću sintaktičkih i semantičkih pravila, obrazuje pragmatička pravila za termine o kojima je riječ. Nakon eksplikacije sve tri grane semiotike Moris daje definiciju jezika;
„Jezik u punom semjotičkom smislu reči je bilo koji intersubjektivni skup nosilaca znakova čija je upotreba određena sintaktičkim, semantičkim i pragmatičkim pravilima.“
Jedan jezik je društveni sistem znakova koji posreduje odgovore između sudionika jezičke interakcije kao i između njih i njihove okoline. Pravilno upotrebljavati jedan jezik znači pridržavati se pravila upotrebe koja važe u datoj društvenoj zajednici. Zahvaljujući učestvovanjem pojednica u zajedničkom jeziku, pojedincu je omogućeno da oformi ličnost, te da koristi tekovinama te iste zajednice za zadovoljavanje svojih interesa.
Semiotika pruža osnovu za razumijevanje glavnih oblika ljudske aktivnosti i njihove uzajamne veze, pošto se sve te aktivnosti i veze odražavaju u znacima koji posreduju aktivnosti. „Filozofija je često grešila mešajući u svom sopstvenom jeziku različite funkcije koje znaci obavljaju. Ali stara je tradicija da filozofija treba da teži da pruži uvid u karakteristične oblike ljudske aktivnosti i da teži najopštijem i najsistematičnijem mogućem saznanju. Ova se tradicija javlja u modernom obliku u identifikaciji filozofije sa teorijom o znacima i ujedinjenjem nauke, to jest, sa opštijim i sistematičnijim vidovima čiste i deskriptivne semjotike.“
Uvodeći pragmatičku dimenziju znaka i pragmatičku funkciju jezika u neopozitivističku filozofiju Moris je postigao sintezu analitičke filozofije jezika, sintezu zasnovanu na semotici kao nauci o znacima-posredovanom-ponašanju čoveka. Ta semiotika ima biheviorističko-pragmatički karakter, ali je njena odlučna osnova pragmatistička. Morisova sinteza proističe iz suštine jezika kao djelovanja, čoveka kao jezičkog djelatnika koji je situaciono i intersubjektivno upleten u društvo i istorijsko zbivanje u jednom vremenu. Jezik je ono što omogućava su-djelovanja pojedinca u društvenom, ono što omogućava samo društveno. Znak prati od rođenja do smrti, znak emancipuje, govori, upozorava i zavodi.
„Svestan odnosa ka diskurzivnim tipovima, njihovim funkcijama i njihovom korišćenju pomaže čoveku da izbegne manipulacije od strane drugih i da pri tom sačuva autonomiju svoje svesti i svog ponašanja.“
Autor: Stefan Elezović
Upute na tekst:
Moris Čarls – Osnove teorije o znacima, Beograd, BIGZ, 1975.
Halilović Enver –Horizonti historije filozofije, Sarajevo, BKC, 2004.
Uzelac Milan – Glavni pravci savremene filozofije, Novi Sad, Veris, 2011.
Bilješka o autoru:
Stefan Elezović, rođen 6.2.1995. (Njemačka). Na Filozofskom fakultetu u Tuzli, diplomirao Filozofiju i sociologiju. U Mostaru, magistrirao sociologiju. Prozom, poezijom, esejima i prikazima zastupljen, između ostalog, u časopisima „Srp“, „Bokatin Dijak“, „Književni pregled“, „Zvezdani kolodvor“, „Sizif“, „Novi Izraz“, „Saznanje“, „Diskurs“, „Sapphoart“, kao i u zbornicima; “Mladi dolaze” (2017), “Laza Kostić, Austrija 2018.“, “Musa Ćazim Ćatić” (2018), „Kiprijanov Kladenac 2019“, „Garavi sokak“ (2019), „Poezija ispod školjke 2“ (2020) zastupljen je pričama u zbornicima “Priče iz komšiluka 2”, i „Ko su bile naše heroine“ (2020). Objavio zbirke pjesama „Lešinari“, (2018), „Robovi Morane“, (2020).
Dunjalučar 