Marguerite Duras: Od eksperimenta do dokumenta
Francuski “novi roman” je prije svega eksperiment, raznovrstan, individualno određen kod svakog pisca pojedinačno: Alen Rob Grijea, Klod Simona, Nastali Saro…, i naravno, Margerit Diras. Eksperiment je za njihovo stvaralaštvo provociran fenomenološkim zahtjevom povratka stvarima jedini zajednički imenitelj koji ih veže u tu slojevitu sintagmu novi roman. No, taj je pokret dugo vremena ostajao u krugu vlastite eksperimentalne laboratorije, zanimljiv za uski krug intelektualaca i književnih uposlenika.
Zato nije banalno već je suštinskog značenja činjenica kojom se obično počinje bilo kakav tekst o stvaralaštvu Margerit Diras – da i ona pripada francuskom novom romanu; što će reći osebujnom književnom eksperimentu koji je, reklo bi se, prije svega nastao pod snažnim utjecajem zakona filmske kamere, njene superiorinije pripovjedne moći. Pri tome je montaža onaj sukus koji je razbio klasično pripovijedanje a što je idealnovog pripovjednog postupka, koji ovi stvaraoci in explicite pokušavaju da obezbijede i za drugi medij: književni. Montaža je obezbijedila lako i brzo uspostavljanje vremena i prostora samog djela, pa bi se uopšte za savremeni roman moglo reći da uspostavlja a ne pripovijeda stvarnost. Pri tome, i romansijer računa na već ste čenu kultivisanost režiranja, odnosno dopunjavanja i brzog povezivanja rastrzanog oblika. Pitamo se da li bi čitalac devetnaestog vijeka mogao da prati savremeno pripovijedanje? Vjerovatno ne. Eto dokaza koliko je savremenik kultivisao svoju recepciju za angažovanije učestvovanje u tekstu, za dopunjavanja, svojevrsna režiranja.
Dok je Balzak, ako je želio da uspostavi stvarnost, morao do u detalje da čitave stranice opisuje realija, dotle savremeni pisac, svim olakšavajućim sredstvima montaže u spisateljskoj vještini odmah uspostavlja stvarnost djela. Margerit Di ras to zove “écriture courante” – klizeće pisanje. U stvari, nije li to klizanje kamere koja u jednom hipu uspostavlja mjesto i vrijeme umjetničkog djela. Takav književni proces naročito je izražen u već slavnom djelu Margerit Diras “Ljubavnik”, u kojem se brza montaža pripovjednih sekvenci približila poetskom koje također uspostavlja stvarnost djela a ne pripovijeda. Ritam, zgusnutost, ispremještanost po asocijativnosti a ne hronologiji, učinili su da ovaj roman postane malo remek-djelo koje je prešlo preko laboratorijskih granica i otisnulo se do najšireg čitalaštva. Nije li u svim ovim književnim osobenostima razlog što se Margerit Diras od početka uspješno vezivala za film i dramu.
Naime, filmovi Moderato kontabile, Indija song, nastali su po njenom scenariju i dijalozi za film Hirošima ljubavi moja. Tako je preko filma od ranije svojim djelom bila vezanija za široku publiku, dok i u književnom djelu nije osvojila nova izražajna sredstva i obezbijedila izuzetnost i čitljivost. Da se samo sjetimo da je njen roman, Brana na Pacifiku, klasičnog pripovjednog oblika ali sa gotovo identičnim sadržajem, kao i Ljubavnik, prošao tek relativno dobro, standardno. Tek je ista priča, u drugom iskaznom ruhu kratkog romana-poeme Ljubavnik postala i književni događaj. Roman koji se kao film montira sa sekvencom, a otvoren je čitaocu da ga dorežira. Slično poetskoj nenarativnosti.
Druga njena knjiga koju nudimo čitaocu Bol zasniva se, odjednom, na sasvim drugim parametri. Eksperimentalnost ove spisateljice koja je pripadni stvom novom romanus, u stvari, stalno u naporu da isprobava sve vrste i mogućnosti izraza. Djelo svoju snagu ne iskazuje u sublimiranosti podteksta odnosno svjedočenje, postalo je trend književnog iskaza u nas i u svijetu, mentarističku prozu objavljuje i Natali Sarot knjigom Djetinjstvo, Alen Rob Grije Odrazi ogledala (već za opšti postupak). Kao opšta opsjednutost za istinom bliske prošlosti, ovakva literatura nastala je i iz želje da se konačno umjetničkom riječju, a ne samo istinom, dohvate i žive rane i istorije i privatnog življenja. Da se takne prstom nevjernog Tome tamo gdje najviše boli. Živa rana je i knjiga Ljubavnik, ispovjedna proza o onom što se samo sebi u tišini ljetne noći može kazati. Bol, pak, je živa rana i istorije i privatnog života. Spisateljica, kao pripadnik lijevog ogranka Pokreta otpora, očekuje povratak svog muža iz logora. U Dahau ga je jedva prepoznao Fransoa Miteran vođa otpora, i vraća ga kući da tu umre. Taj oblik od čovjeka, sedamnaest se dana bori za život. Prizemnost borbe gdje se sve skoncentriše na rad crijeva, na bezbroj jastučića koji pridržavaju kostur, rijedak i maestralan opis na ništavilo svedenog čovjeka, minuciozno praćenje ponovnog zamaha funkcioniranja tijela, što ove stranice čine čistom poezijom. Opisuje najprizemniji biološki dio čovjeka, i bez metafizike o ništavilu, iako je sve na granici ništavila.
Cijelu prizemnost opkoračuje poetskom sublimnošću. Ta trošnost koja više nije ni čovjek već oblik, nije tek puki predmet ljubavi već je i sama ljubav. Ljubav koju je razjelo vrijeme i treba joj reći zbogom zbog odlaska sa drugim čovjekom. Priča vezana za vremenski redoslijed, reklo bi se da gubi šarm i dubinu koji je uspjela M. Diras da ostvari montažom vizuelnih sekvenci u Ljubavniku. Varamo se. I ova je pripovijest okupljena na nizu vizuelnih sekvenci, istina bog hronološki poredanih, sa istim onim brzim uspostavljanjem vremena i prostora samog djela što obezbjeđuje sécriture courantes. Pa čovjek i pamti i sjeća se očima. Zato je i ovakvo pisanje sve više blisko fiziološko-psihološkoj strukturi čovjeka. Zato je ova pripovijest nešto, kako to sama spisateljica kaže, pred čim se literatura stidi. Ne zato što sama nema ambicija da bude čista književnost, već upravo suprotno, ona je i čista književnost ali i živo predanje.
Diras Marguerite: Bol, pogovor.
Dunjalučar 