Književnost Drevnog Irana
Poslije razdvajanja Iranaca i Indusa iz zajedničkog indoiranskog ogranka arijskih naroda (indoiranskih op. S.A.), znači poslije indo-iranskog perioda koji se završava oko 1500. godine prije n. e. počinje najstariji period samostalne iranske književne tradicije, u historiji književnosti poznat kao avestinski period. Ovaj period je trajao oko osam vijekova, znači od 1500. do 700. godine prije n. e.
Pošto su se odvojili od Indusa, Iranci postepeno dobijaju svoj zasebni jezik koji zadržava sličnosti sa jezikom veda, ali se vremenom i sve više razlikuje jer preuzima mnoštvo lokalnih riječi, kao i riječi iz jezika novih susjeda. Ovaj novi jezik u Iranu se zove baktrijski jezik i na njemu će biti napisani najstariji tekstovi Aveste, pa će se kasnije nazvati avestinski jezik. Ovaj je jezik bio u upotrebi na istoku i sjeveroistoku Irana. Neki historičari Evropi ovaj jezik nazivaju zend jezikom, što je pogrešno. Jer, zend su ustvari komentari teško razumljivih tekstova Aveste i napisani su mnogo kasnije, u doba Sasanida. Međutim, i jezik tih komentara tokom vremena je postao arhaičan i teško razumljiv novim generacijama, pa se javila potreba da se napišu i komentari tih prvih komentara. Tako su nastali tzv. pazend tekstovi, što bi u slobodnom prijevodu značilo komentar komentara. Pošto su nastali u doba Sasanida, i zend i pazend su pisani pahlevi jezikom i pahlevi pismom.
A šta je od književnih spomenika sačuvano na ovom buktrijskom ili avestinskom jeziku?
Oko sredine prvog milenijuma prije nove ere, među istočnoiranskim plemenima postojala je bogata predaja, najvećim dijelom herojsko-epskog karaktera. Ta je predaja usmeno prenošena s koljena na koljeno. Možda bismo o tim predanjima vrlo malo znali da nisu bila uključena u svetu knjigu iranskih plemena. Religija tih iranskih plemena sačuvala je dosta bogatu književnu zaostavštinu u kojoj važno mjesto zauzima kompleks svetih spisa pod nazivom Avesta. Za historiju perzijske i iranske književnosti, u širem smislu, Avesta ima veliku važnost, premda još uvijek nije dovoljno izučena i rasvijetljena. Ustvari, Avesta čini okosnicu perzijske književnosti drevnog doba.
Odrediti tačno vrijeme i mjesto nastanka tekstova Aveste nije jednostavno, jer ti tekstovi su, kako smo naprijed ukazali, kodificirana tradicija Iranaca i stara je koliko i iranski narod. Naučnici nastoje da odrede starost i vrijeme makar pojedinih dijelova Aveste. Danas se sigurno zna da svi dijelovi Aveste nisu podjednako stari. Najstarija su ona predanja koja su Iranci zajedno sa Indijcima donijeli sa sobom iz stare domovine. Npr. predanja o legendarnim iranskim vladarima kao što je Džemšid koji se u Avesti spominje kao Yima (Jima), a u Vedama kao Yama (Jama), zatim Feridun Abtin, u Avesti kao Asvija au Vedama kao Aptije i neka druga imena čije prakorijene nalazimo u sanskritskoj književnosti. Ovim najstarijim tekstovima Aveste, u kasnijim fazama iranske historije, pridodana su nova predanja i legende vezane za dogadaje oko dolaska iranskih plemena u novu domovinu. Iranski doseljenici nisu došli u prazne i nenaseljene predjele nove domovine. Oni su tu zatekli starosjedioce sa kojima su imali žestokih sukoba, posebno po šumovitim dijelovima Prikaspija i Gilana. Svakako da je moralo dolaziti do mnogih sukoba u kojima su se isticali pojedini junaci i vladari čiji se junački podvizi velićaju i prepričavaju da bi mnogi bili i zapisani. O tome Iranac Zebihullah Safa piše:
Planinski masivi Elburza i njegove guste šume sa mnogobrojnim drugim preprekama, zutim divlje i krvoločne zvijeri prikaspijskih planina i šuma bili su kao heprelazna brana za arijske doseljenike, a povrh svih ovih prepreka stajali su sukobi i borbe sa snažnim i hrabrim urodenicima ovih krajevau. Iz uspomena na ove prepreke i teškoće nastale su divne legende o sedam podviga Rustema, kao i motivi žestokih borbi Keršaspa, Sama, Kavusa i Rustema sa mazenderanskim divovima.
U historiji Aveste zabilježeno je nekoliko sakupljanja iranske predaje u jedinstveni kompleks kome je davan oreol svetosti. Svaka kodifikacija značila je dodavanje nove tradicije starim tekstovima Aveste. Svakako da su mnoge legende, religiozni mitovi i epska predanja podešavani prema zahtjevima vremena i shodno potrebama vjerskih učenja. Pa ipak, iz tako u religiozne svrhe podešavanih tekstova iranske predaje, može se razabrati i pratiti iranska historija i na taj način određivati starost pojedinih dijelova Aveste. Njemački naučnik Gajger (Geiger) utvrdio je da se neka mjesta i gradovi, koji se spominju u najstarijim dijelovima Aveste, nalaze na putevima kojima su se Iranci kretali u novu domovinu nakon odvajanja od Indusa. Također je dr. Safa utvrdio da legende i predanja u starijim dijelovima Aveste potiču sa sjeveroistoka Irana, a da su u najnovijim fazama kodifikacije Aveste dodana predanja iz drugih dijelova Irana.
Na osnovu iznesenog može se zaključiti da su drevna iranska predanja prvi put zapisana kao tekstovi svete knjige zoroastrovaca Aveste. Po nepisanoj predaji, prvobitni tekstovi Aveste, sakupljeni i zapisani za vrijeme vladavine posljednjih ahemenidskih vladara, bili su napisani na 12000 (dvanaest hiljada) volujskih koža. Taj prvi kompleks tekstova nije sačuvan u cjelini. Naime, za vrijeme Aleksandrovih osvajanja uništeni su mnogi dijelovi, da bi se kasnije u doba Sasanida izvršilo novo sakupljanje i zapisivanje sačuvanih dijelova Aveste, uz obavezno dodavanje novih tekstova. Kasnije, za vrijeme arapskih osvajanja, ponovo su nestali mnogi dijelovi. Za sačuvane dijelove zasluga pripada iranskim bjeguncima koji su, bježeći ispred islamskih osvajača Arapa, našli utočište u Indiji gdje i danas čine zasebnu etničku skupinu zvanu Parsi. Oni su sa sobom ponijeli neke dijelove Aveste, koji su kasnije sakupljeni u jednu knjigu, što su evropski istraživači zatekli i prezentirali naučnom svijetu kao Avestu.
Izvor: Bećir Džaka, Historija Perzijske Književnosti,
od nastanka do kraja 15. vijeka.
Dunjalučar 