Umjetnost i religija Kelta
Duhovna kultura latenske epohe
Razbijenost keltske društveno-političke organizacije našla je svoj neposredan odjek u sadržaju i karakteru duhovne kulture latenske epohe. Ni u svojoj zemlji ni izvan nje Kelti nisu i pored svoje brojnosti, stvarali državu koja bi čvršćom organizacijom povezala u jednu celinu veći broj keltskih plemena na široj nacionalnoj teritoriji. Gotovo cela latenska epoha ispunjena je migracijama manjih ili većih grupa, koje su sa područja Galije preko Pirineja, Alpa, Jure, Vogera i Ardena kretale se prema Apeninskom i Balkanskom poluostrvu, a jednim velikim talasom i prema srednjoj Evropi-oblastima koje danas pokrivaju Austrija, Čehoslovačka i Mađarska.
U samoj Galiji kao i na celom ovom ogromnom prostranstvu od Garone do Karpata, Kelti nisu ostavili tragove ni dokaze svoga umetničkog stvaranja. Postoje čitava velika naselja-oppidana kojima nije nađen ni jedan primerak keltske plastike. Takav primer u samoj Galiji pruža oppidum Bibracte. Kao što smo na to još ranije ukazali, Dechelette ovaj nedostatak keltske plastike, u najmanju ruku njenu veoma retku pojavu i relativno nizak nivo umetničke vrednosti, objašnjava činjenicom da Gali nikad nisu naučili da režu u kamenu ni figuralne predstave, ni obične ornamente. Jedan drugi autor, P. Bienkowski tražeći uzroke tim prazninama u keltskoj umetnosti ističe da nauka nema pouzdanijih podataka o uslovima pod kojima se stvarala i razvijala keltska umetnost u toku cele latenske epohe.
Iako je keltska skulptura svedena na veoma mali broj poznatih nam primeraka, naročito onih rađenih u kamenu, to su uglavnom ljudske glave. Sva ta dela vajana su veoma stilizovano, gotovo šablonski. Ljudski lik je izveden u izduženom ovalu, sa tankim, dugim usnama, niskom bradom, bademastim očima iznad kojih nisu izvedene obrve. Čelo je visoko i potpuno glatko, a luk kalote jajolik. Nos je dug, uzak, lice izduženo, tako da gledalac stiče utisak da su prikazane pre maske poginulih ratnika, nego likovi živih ljudi. Izvan Galije ovakva jedna glava nađena je zasada samo u Čehoslovačkoj, u mestu Mšecke Žehrovice, na etničkom i kulturnom području velikog keltskog plemena Boja (Boioi), prema kojima je Češka i dobila svoje antičko ime Bohemia, koje se u raznim transkripcijama održalo sve do savremenog doba.
Ova glava iz Mšecke Žehrovice označava, kao i glava iz Antremont-a u Francuskoj, lik nekog keltskog božanstva. Keltski umetnici pokazali su naklonost prema linearnoj, geometrijskoj ornamentici, koja je svoje mesto našla uglavnom na bojenoj keramici i na nakitu. Primerke vaza i nakita sa takvim ukrasima, na kojima se ogledaju uticaji poznog grčkog geometrijskog stila koji su do Kelta doprli preko Masilije (Marseja) dao je arheološki inventar mnogih keltskih oppida, u Galiji i izvan nje: ALESIA, u srednjoj Francuskoj, značajna keltska fortifikacija, sedište galskog vojskovođe Vercingetoriga, o kome opširnije govori Cezar u svojim spisima Commentarii de bello Gallico; AVARICUM sedište keltskog kneza Ambigata zapovednika plemena Bituriga. Njegovi su sestrići, Beloves i Segove, poveli Kelte na njihov veliki osvajački pohod kroz Evropu; BIBRACTE, sedište Eduanoca i jedan od najvećih trgovačkih centara Galije, HRADIŠTE STRADONIC u Čehoslovačkoj: MANCHING u Bavarskoj i mnogi drugi, rasuti od Britanskih ostrva do Podunavlja (Židovar u našoj zemlji).
Nedostatak razvijenije likovne umetnosti kod starih Gala mogao bi so objasniti i karakterom njihove religije. Kao i stari Sloveni, Kelti (ili Gali-dva naziva za isti pojam) su obožavali prirodne sile vatru, vodu, sunce, reke, izvore, čiju je personifikaciju bilo teško zamisliti.
Tek u dodiru sa Rimljanima Kelti su primili i druga božanstva. Ali ni te bogove nisu predstavljali u ljudskom liku, nego su im davali oblike ne statua nego antičkih stubova, koje poznajemo kao idole i predmete kulta u mediteranskim zemljama iz mnogo dublje praistoriske prošlosti od one kojoj pripada latenska kultura.
Za Kelte se zna da su verovali u besmrtnost duše. Njihovi sveštenici, druidi, imali su povlašćen položaj u društvu i veoma snažan uticaj na život toga društva: oni su pored svešteničkog poziva bili u isti mah i lekari, proricali su sudbinu, vaspitavali omladinu, donosili presude u parnicama, održavali tajne skupove i izvodili mističke ceremonije, stvarali galsku mitologiju i filosofiju o metempsihozi, seljenju duša, u koju su verovali, izgleda, pod uticajem pitagorejaca.
Prema podacima antičkih pisaca, Tita Livija, Elijana, Dionisija iz Halikarnasa, Kelti su bili najreligiozniji od svih starih naroda. Svoje religiozne svečanosti obavljali su u svetilištima, sagrađenim obično po šumama, gde su podizali i hramove, verovatno od drveta i to tek onda kad su se u njihovoj religiji pojavila i antropomorfna božanstva. Takvo je bilo božanstvo rata, neka vrsta Marsa, koga su obožavali Insubri, Gesati, Skordisci. Kod Insubra i Skordiska postojala su i ženska božanstva (Bellona kod Skordiska), slična po svojim funkcijama i atributima Ateni, odnosno Minervi. Pored toga postojala su i izvesna božanstva koja je imala samo keltska religija. To su bila božanska bića koja su pored ljudskog lika sa čuvala i izvesna obeležja svoga prvobitnog životinjskog izgleda. Takvi su bili Cernunos, sa jelenjim rogovima, Trikefal, Angviped (sa zmijama umesto nogu) i dr. Ponekad je jedno božanstvo moglo ujediniti osobine i mnogih drugih. Takav bog predstavljen je na jednoj kompoziciji rađenoj u plitkom kamenom reljefu koji je poznat kao Stena iz Meigles u Škotskoj, a čuva se u muzeju u Edinburgu.
Umetnost i religija ostalih evropskih etničkih grupa, koje su kao varvarski svet bile u dodiru sa grčkom i rimskom kulturom primala je u latenskoj epohi, postepeno i u srazmeri sa ekonomskim i kulturnim vezama sa Grčkom i Italijom elemente i uticaje ovih velikih kultura. Ustvari, u najvećem delu kontinentalne Evrope nastavljaju se bez bitnih izmena i u poslednjoj epohi njene praistorije, odnosno protoistorije, kulturne i umetničke tradicije starijeg gvozdenog doba. U gentilnim i plemenskim zajednicama Ilira, Tračana, Dačana, raznih germanskih i drugih etničkih grupa još uvek su, sudeći prema arheološkim izvorima, vidljivi tragovi verovanja u Veliku Majku, čija se likovna predstava prenosi podjednako i u klasičnih i u varvarskih naroda iz protoistorije i u novu eru. Uporedo s tim i sa novim oblicima društvene i državne organizacije antropomorfni panteon prodire sve dublje i u krajeve, etnička i kulturna područja, kojima su personificirana božanstva, kao funkcije zemaljskih odnosa, bila potpuno nepoznata.
Izvor: Gavela Branko: Praistoriska arheologija.
Dunjalučar 