Pustinjak Bajrama Redžepagića: Roman lične i kolektivne egzistencijalne drame

Pustinjak Bajrama Redžepagića: Roman lične i kolektivne egzistencijalne drame

Autor: Univerzitetski profesor, doc.dr. Sanjin Kodrić

Baš kao u slučaju „Pobunjenika“ – romana koji je prvi put objavljen 1978. godine, a potom ponovo objavljen 2010. godine, i „Pustinjak“ je roman koji vraća Bajrama Redžepagića u našu savremenu književnu praksu, koji ovaj put objavljuje roman koji se pojavio u prvo uređivanje prije tri decenije – 1982. Ove činjenice nemaju samo formalni karakter, niti je naglašeno da nagovještavaju Redžepagićev „povratnički“ status u našoj modernoj literaturi, već su važne za pravilnu književno-povijesnu i kritičku kontekstualizaciju autorska djela, i za adekvatnu percepciju čitanja danas.

Baš kao što je „Pobunjenik“, „Pustinjak“ je roman svog vremena, međutim to ga ne čini manje relevantnim u našem današnjem i svježem književnom trenutku. Bajram Redžepagić pojavio se u književnosti početkom sedamdesetih godina, kada u okvirima poslijeratne modernističke poetike u Bosni i Hercegovini prvenstveno dolazi do brzog razvoja romana, a zatim umjetnosti pripovijedanja priča uopšte.

Štaviše, neposredni književno-istorijski kontekst u kojem Redžepagić započinje svoje djelo dominantno je obilježen romanesknim majstorima autora poput Ive Andrića, Meše Selimovića ili Derviša Sušića, zajedno s drugim istaknutim domaćim romantičarima i pripovjedačima, kojima također pripadaju Ćamil Sijarić i Husein Bašić, s obzirom svoje sandžačko-crnogorsko porijeklo dijele sa Redžepagićem. Svi od njih su autori čija je romaničko-narativna umjetnost, koja se nalazi u našoj romanskoj literaturi (od kraja 19. stoljeća nadalje) poznata po specifičnoj priči o prošlosti, manje ili više istinitoj ili potpuno izmišljenoj i više tradicionalno ne ostvarenoj, ali kao neoistorijska proza.

U ovoj situaciji radnja romaničko-narativnog djela Bajrama Redžepagića također je tematski vezana za istoriju, ali služi kao podij i konkretan egzistencijalni okvir u kojem se odvija ista drama ljudske stvarnosti, odnosno ono što je „ljudsko stanje“ ili „Ljudska sudbina“. Upravo je to oblikovalo Redžepagića kao autora koji ne odbacuje u potpunosti romansku narativnu matricu, već je zadržava, ali je značajno preoblikuje i inovira, u skladu s novim poetskim okolnostima.

Jednako kao i „Buntovnik“, „Pustinjak“ je posebno kontekstualiziran u periodu naše književnosti koji donosi tzv. „ Figuru Novog vremena“ i istorijskog raskršća, relevantan za opsesivno ponavljanu priču, posebno u bošnjačkoj književnosti, o drami u trenucima promjene dva Carstva – zapravo priča o tragediji i traumi bošnjačke muslimanske zajednice u Bosni i Hercegovini. čitav Balkan, koji su započeli istorijskim slomom i povlačenjem već poraženog Osmanskog carstva. Tada jedan čitav svijet, vezan za orijentalno-islamski kulturni i civilizacijski krug, pre vekova, počinje da se raspada i propada pod radikalnim istorijskim promenama, do tačke neizvjesnog budućeg postojanja.

Međutim, iako slijedi neke ključne značajke novije bosanskohercegovačke, a posebno bošnjačke književne prakse, Bajram Redžepagić je autor koji ne samo da replicira svoje prethodno književno remek-djelo, već strahovito proširuje konvencionalni reprezentativni okvir novije literature modificirajući lik novog vremena i povijesnih raskrsnica u „Pustinjaku“.

Uzimajući u obzir izvanredno post-osmansko sandžačko-crnogorsko istorijsko iskustvo, Redžepagićev roman proširuje lik novog vremena i povijesnih raskrižja izvan “austrougarske teme”, koja govoreći o tranziciji između Osmanskog carstva i Austrougarske, uporno zaokuplja bošnjačku književnost. Pustinjak očito nastavlja priču koju je Pobunjenik započeo, pa u središtu ovog romana stoji pobunjeni pojedinac, Tahir-beg Kadunić, koji se bori protiv nepravde i moći (i istog svjetovnog okruženja), razmišljajući o tome vječnu bitku između dobra i zlo i upitne mogućnosti i osjećaj otpora. Ovaj put, radnja se događa u određenom vremenskom rasponu – malo prije, za vrijeme i nakon kritičkog kongresa u Berlinu, ali također u jednako složenom povijesnom slijedu do početka Prvog i Drugog balkanskog rata od 1912. i 1913 .; dok je lokalni, sandžačko-crnogorski kontekst smješten u radnju, duboko određuje ciljeve radnje i njene reprezentativne strategije.

Stoga Pustinjak znatno nadmašuje priču o Tahir-begu Kaduniću iz Pobunjenika i postaje roman o njegovoj ličnoj egzistencijalnoj drami u jednom istorijskom periodu krajnjih turbulencija i previranja, kao i o egzistencijalnoj drami čitavog kolektiva kojem Kadunić pripada, napredujući epsko sveobuhvatnom istorijskom romanu.

Psihološki produbljeni fokus na idealnom društvenom aktivizmu otkrivenom u Pobunjeniku, dijetetski se ponovo pojavljuje u Pustinjaku, s dramatičnom zamršenošću njegovog unutrašnjeg svijeta s jedne strane, i dokumentarno precizan pregled istorijskih događaja koji pogađaju bošnjačku muslimansku zajednicu, kao i Crnogorsko-balkansku zajednicu okolnosti s kraja 19. i početka 20. stoljeća s druge strane, kroz koje je sudbina glavnog junaka čvrsto vezana za kolektivnu sudbinu.

Stoga se Pustinjak pojavljuje kao roman užasno negativnog povijesnog iskustva, obmana i promašenih očekivanja, ali revidira i povijesna znanja i zastarjele slike prošlosti, posebno u drugom dijelu, kada je romanička radnja u potpunosti usmjerena na službeno izbačene, snažne prevođenje bošnjačko-muslimanske zajednice u sandžaku Crne Gore u hrišćanstvo, nakon teritorijalnog uspostavljanja Crne Gore i pokušaja podizanja homogene crnogorske nacije za vladavine Nikole I Kralja. Konačno, ovaj roman sa svojom kontroverznom temom vrlo jasno pionira kao provokativni politički novoistorijski roman, zapravo i kao roman koji se široko tiče stvarne priče o egzistencijalnoj prijetnji, koja uključuje istrebljenje jednog kolektiva i njegovog pojedinca, u uvjetima socijalne ugnjetavanja i ideološka tiranija koja – kao što je više puta podvučeno – lišava čovjeka života i imena.

Namjera da se govori o istinitim povijesnim incidentima i ispriča univerzalna priča zasnovana na tim činjeničnim osnovama, nesumnjivo je rezultat autorove traume iz prošlosti, baš kao i njegov pokušaj zauzimanja za prisjećanje na kulturno-socijalni kontekst, gotovo prelazeći granice književnog diskursa zadržavajući široke semantičke potencijale.

Kao takav, Pustinjak je i roman koji bi, koliko god bio vezan za svoj trenutak u vremenu, ima mogućnost biti relevantan i izvan vlastitog povijesnog konteksta, pa tako i danas, kad bi se mogao čitati i kao priča o marginaliziranom Drugom, čime u konačnici postaje i štivo potencijalno izazovno i u širim južnoslavenskim, a posebno u bosanskohercegovačko-bošnjačkim i sandžačko-crnogorskim međuknjiževnim tumačenjima.

A novel of personal and collective existential drama

Author: University professor, Assoc. Ph.D. Sanjin Kodric

Just as in case of „The Rebel“ – a novel firstly published in 1978, then republished in 2010, „The Hermit“ is also a novel that returns Bajram Redžepagić to our contemporary literary practice, who is this time publisihing a novel that appeared in the first editon three decades ago- in 1982. These facts neither have just a formal character, nor they are emphasized to hint at Redžepagić’s „returnee“ status in our modern literature, rather they are important for proper literary-historical and critical contextualization of the author’s artworks, and for the adequate reading perception today.

Just as „The Rebel“, „The Hermit“ is a novel of its time, however that doesn’t make it less relevant in our present-time and fresh literary moment.

Bajram Redžepagić appeared in literature beginning of nineteen-seventies, when in the frames of post-war modernist poetics in Bosnia and Herzegovina, it primarily comes to rapid development of the novel, then of storytelling art in general.

Moreover, a direct literary-historical context in which Redžepagić starts his work is dominantly marked by romanesquemasterpieces of authors like Ivo Andrić, Meša Selimović or Derviš Sušić along with other prominent domestic romancers and narrators, whom also Ćamil Sijarić and Husein Bašić also belong, considering their Sanjak-Montenegrin origin they share with Redžepagić. Each one of them mentioned are authors whose romanesque- narrative art, that is within our novel literature (from the end of 19th century forward) famous for the specific story of past, less or more true or fully invented and not anymore traditionally realised, but as neohistorical prose.

In this situation, the plot of the romanesque-narrative work of Bajram Redžepagić is also thematically linked to history, but it serves as a podium and concrete existential framework where the same drama of human actuality unfolds, that what is „the human condition“ or „human destiny“. Exactly this has formedRedžepagić as an author who doesn’t completely reject a romanesque narrative matrix, he keeps it instead, but significantly reshapes it and innovates it, in harmony with the new poetical circumstances.

As evenly as „The Rebel“, „The Hermit“ is specially contextualized in a period of our literature that brings in s.c. The Figure of „New Times“ and Historical Crossroads, pertinent to the obsessively repeated story, particularly in Bosniak literature, about drama in the moments of changing the two Empires- actually a story about tragedy and trauma of the Bosniak muslim community in Bosnia and the entire Balkan, which have started with the historic breakdown and withdrawal of the already defeated Ottoman Empire. That is when one whole world, associated with orientally-islamic cultural and civilizational circle centuries beforehand, begins to fall apart and collapse under radical historical shifts, up to the point of uncertain future existence.

However, although he follows some crucial features of the newer Bosnia-Herzegovinian and especially of the Bosniak literary practice, Bajram Redžepagić is an author who doesn’t only replicate his previous literary masterpiece, but tremendously expands the conventional representative framework of the newer literature by modifying the figure of new times and historical crossroads in „The Hermit“. Considering extraordinary Post-Ottoman Sanjak-Montenegrin historical experience, Redžepagić’s novel broadens the figure of new times and historical crossroads out of the “Austro-Hungarian theme”, which speaking of transition between the Ottoman Empire and Austria-Hungary, persistently occupies Bosniak literature.

The Hermit obviously continues the story that The Rebel has started, so in the center of this novel stands a rebellious individual, Tahir-bey Kadunić, who is fighting against injustice and power (and same worldly setting), thereby contemplating eternal battle between good and evil and questioning possibilities and sense of the resistance. This time, the action happens in a definite time span – shortly before, during and after the critical Congress of Berlin,but also in equally complex historical sequence till the beginning of The First and Second Balkan war from 1912 and 1913; whilst local, Sanjak-Montenegrin context the action is placed in, profoundly determines plot objectives and its representational strategies.

Therefore, The Hermitnotably surpasses the story of Tahir-bey Kadunić from The Rebel, and becomes a novel about his personal existential drama in one historical period of extreme turbulence and turmoil, as equally about existential drama of the whole collective whom Kadunić belongs to,advancing to an epically comprehensive historical novel.

Psychologically deepened focus on the ideal social activism overt in The Rebel, diegetically reappears in The Hermit, with the dramatic intricacy of his inner world on the one side, and documentally precise review of historical events affecting Bosniak muslim community, as well as Montenegro-Balkan circumstances from the end of 19th and early 20th century on the other side, through which the protagonist’s destiny is tightly bound to the collective destiny.

Hence, The Hermithappens to be a novel of terribly negative historical experience, deceptions and failed expectations, but it also revises historical knowledge and obsolete images of the past, especially in the second part, when the romanesque plot is fully directed at officially elided, forceful conversion of the Bosniak-muslim community in Sanjak of Montenegro to Christianity, following Montenegro’s territorial establishment and attempt to raise a homogenuous Montenegrin nation under the reign of Nikola I King. Finally, this novel with its controversial theme, very clearly pioneers as a provocative political neo-historical novel, actually also as a novel that broadly concerns the real story of existential threat, involving extermination of one collective and its individual, in conditions of social oppression and ideological tyranny that- as repeatedly underlined- deprives a man of his life and name.

The intention to speak about true historical incidents and to tell a universal story based on those factual foundations, is undoubtedly a result of the author’s trauma from past, just as is his attempt to intercede for remembrance of culturally-social contexts, almost crossing the limits of literary discourse while keeping wide semantic potentials.

As such, The Hermit is a novel that, no matter how much linked to a moment in time, could be relevant above its own historical context, so even today it could be read as a story of the marginalized “Other”, that arises as a potential challengefor extensive Yugoslavian, and especially Bosnian-Bosniak and Sanjak-Montenegrin interliterary interpretations.