Život i djela Suhrawardija

Život i djela Suhrawardija

Mudrac čija su učenja u velikoj mjeri, posebno u Iranu, došla da zamijene učenja peripatetičke filozofije, onako oštro napadane od strane El-Gazalija, bio je Šihabuddin Jahja ibn Habbaš ibn Amirek el-Suhrawardî, koga nekada nazivaju El-Makqtûl što znači ubijeni, smaknuti. No, najviše je poznat pod imenom Šejh el-išrâq tj. učitelj iluminacije, posebno kod onih koji su prihvatili i širili učenja njegove škole sve do danas.⁹ On nije imao čast da mu djela budu prevedena na latinski jezik u srednjem vijeku i zato je ostao skoro nepoznat u zapadnom svijetu sve do naših dana kada je tek u zadnje vrijeme nekoliko naučnika, među koje spada i Henri Korben (Hanry Corbin), posvetio seriju važnih studija Suhrawardiju i počeo da publikuje i prevodi njegova djela.¹⁰ Međutim, još uvijek je Suhrawardi ostao skoro nepoznat van svoje domovine. To je zbog toga što se u većem dijelu knjiga i radova o islamskoj filozofiji Ibn Rušd ili u nekom od širih radova Ibn Haldūn smatraju krajnjim dometom islamske intelektualne istorije, a škola išraqi filozofije se ne spominje niti ima riječi o kasnijim iluminacionistima ili išraqijjunima koji su živjeli poslije Suhrawardija. Osim toga, i većina modernih arapskih, pakistanskih i indijskih naučnika ponavlja istu grešku na taj način što se mnogi od njih u svojim radovima o istoriji islamske filozofije oslanjaju na djela novih orijentalista sa Zapada i tako ostaju neobaviješteni o važnosti išraqi škole. Možda je to zbog toga što se ova filozofija pojavila prvo u Iranu gdje se održala sve do danas.

U stvari, reakcije sunnijskog i ši'ijskog islama prema filozofiji donekle se razlikuju. U sunnijskom svijetu, poslije odbacivanja peripatetičke škole, filozofija je skoro iščezla i u medresama se produžilo sa izučavanjem samo logike. Šta više gnostičke doktrine su uznapredovale i čak djelomično ušle, u školske programe. U ši'ijskom islamu slučaj je bio sasvim drukčiji. Teozofija Suhrawardijeve škole postepeno se integrisala, s jedne strane sa filozofijom Ibn Sināa, a s druge strane sa gnostičkim doktrinama Ibn Arebija – sve u ši'ijskim formama, i u stvari služila kao spona između filozofije i čistog gnozisa. Zbog toga svaki istoričar koji piše o intelektualnom životu Irana i zemalja u kojima se osjeća uticaj iranske kulture – npr. u Indiji gdje su išraqi doktrine proširene čak i među sunnijama – doći će do zaključka da se islamska filozofija u svom stvarnom značenju ne završava Ibn Rušdom, nego da i poslije njegove smrti, kada se istočnim islamskim zemljama počinju da šire učenja Suhrawardija, iznova počinje.

Suhrawardi je rođen 1153. godine u selu Suhrawardu u blizini današnjeg iranskog grada Zendžana. Iz ovog sela vode porijeklo još neki glasoviti ljudi islamskog svijeta. Prvo školovanje završio je u gradu Merage pred učiteljem po imenu Medžduddin el-Džili. Meraga je grad u kojem je nekoliko godina kasnije na prijedlog Hādže Nasiruddina Tusija mongolski vladar Hulagu sagradio u svijetu čuvenu opservatoriju u koju je okupio velike astronome. Poslije početnog školovanja, Suhrawardi je otišao u Isfahan koji je tada bio najznačajniji naučni centar u Iranu, i tu nastavio školovanje i upotpunio svoje obrazovanje kod učitelja Zahiruddina el-Qârija. Interesantno je da mu je školski drug bio Fahruddin er-Râzi koji je bio veliki protivnik filozofije. Kada je nekoliko godina poslije toga i poslije smrti Suhrawardija dobio njegovu knjigu Telwīhât, poljubio ju je, i sjetivši se starog školskog druga, čiji se put bio toliko razlikovao od njegovog, zaplakao.

Pošto je završio formalno školovanje, Suhrawardi je počeo putovanja po Iranu i posjetio je i upoznao mnoge tesawwufske šejhove koji su ga neobično mnogo privlačili i nadahnjivali. U stvari, u toj fazi svog života on je krenuo putem tesawwufa i mnoge trenutke proveo invocirajući i meditirajući u spiritualnoj povučenosti. Njegova putovanja postepeno postaju sve dalja i on stiže u Anadoliju i Siriju. Prirodne ljepote Sirije su ga posebno oduševile i privlačile. Prilikom jednog putovanja iz Damaska se uputio u Halep i tu se sastao sa Melikom Zâhirom, sinom Salahuddina Ejjubija, poznatog Saladina. Melik Zâhir, koji je posebnu naklonost osjećao prema sufijama i naučnicima, bio je očaran mladim mudracem Suhrawardijem i pozvao ga je da ostane na njegovom dvoru u Halepu.

Suhrawardi, koga su neobično snažno očarali pejzaži toga kraja, sa zadovoljstvom je prihvatio poziv Melika Zâhira i ostao na njegovom dvoru u Halepu. Međutim, njegov otvoreni i neposredni način razgovora i neoprezni stil izlaganja ezoteričnih doktrina pred svakom vrstom auditorija, zatim njegova izvanredna inteligencija koja mu je omogućavala da u debatama nadvladava svoje oponente, te najzad njegova upućenost u filozofiju i tesawwuf bili su faktori koji su svi zajedno doprinijeli da je stekao veliki broj neprijatelja, posebno među naučnicima islamskog prava (‘ulemâ’). Na koncu su ga optužili da propovijeda učenja koja su protivna propisima vjere i zatražili od Melika Zahira da ga pogubi. Kada je Melik Zahir odbacio njihov zahtjev, oni su se obratili direktno Salahuddinu. To je bilo vrijeme kada je Salahuddin tek bio povratio Siriju od krstaša i da bi održao svoj autoritet u Siriji bila mu je potrebna podrška vjerskih prvaka i zbog toga je popustio pred njihovim zahtjevom. Na taj način Melik Zahir je bio izložen pritisku vjerskih prvaka koji su bili protiv mladog mudraca – filozofa. Suhrawardi je bačen u tamnicu u kojoj je umro 1191. godine. Na koji način je umoren ostalo je nepoznato. Tako je učitelj iluminacije u svojoj 38. godini doživio istu sudbinu kao njegov slavni sufijski prethodnik Halladž koji ga je u mladosti mnogo privlačio i čije riječi on često citira u svojim djelima.

Uprkos činjenici da je kratko živio, Suhrawardi je napisao oko pedeset djela na arapskom i perzijskom jeziku od kojih je većina sačuvana. Ova djela su pisana izvrsnim stilom i imaju veliku književnu vrijednost. Djela na perzijskom jeziku smatraju se vrhunskim dometima umjetničke proze na perzijskom jeziku i kasnije su služila kao uzorci narativne i filozofske proze. Njegova djela se sastoje iz nekoliko različitih vrsta i mogu se klasificirati u pet kategorija:

1. četiri velika didaktička i doktrinarna djela, sva četiri na arapskom jeziku. U ovoj tetralogiji prvo se raspravlja o peripatetičkoj filozofiji na način kako tu filozofiju interpretira i modificira Suhrawardi. Zatim se na principima iste filozofije raspravlja o išrâqi teozofiji. Ova tetralogija se sastoji iz djela Telwîhât (Bilješke), Muqâvemât (Knjiga suprotstavljanja), Mutârehât (Knjiga razgovora) – u sva tri ova djela raspravlja se o modifikacijama aristotelovske filozofije – i najzad četvrto djelo ove tetralogije je njegovo glavno djelo Hikmetu el-išrâq (Teozofija istoka svjetlosti) u kome se raspravlja o išraqi doktrinama.

2. Kraće rasprave na arapskom i perzijskom jeziku u kojima je izložena problematika spomenute tetralogije prostijim i jednostavnijim jezikom i u kraćoj firmi. U ove rasprave spadaju Hejakilu en-nûr (Hramovi svjetlosti), El-Elvahu el-imadijje (Pločice za lmaduddina), Pertevnâme (Knjiga o svjetlosti), Fi i'tiqadi el-hukemâi (O vjeri filozofa), El-Lemehât (Odbljesci svjetlosti), Jezdân šinâht (Spoznaja Boga) i Bustanu el-qulûb (Bašta srcâ). Posljednje dvije knjige pripisuju se autorima Ajnulqudāt Hamadaniju i Sejjidu Šerifu el-Džurdžaniju, ali ima više izgleda da su to rasprave Suhravvardija.

3. Simboličke i mističke priče ili novele u kojima se opisuje putovanje duše kroz kosmos da bi stigla do svog konačnog oslobođenja i prosvjetljenja. Sve ove rasprave su na perzijskom jeziku, ali neke od njih imaju i svoje arapske verzije. Ovdje spadaju sljedeće novele koje su prevedene na arapski jezik: Aqli surh (Crveni Arhanđel ili doslovno Crveni Intelekt), Avazi peri Džebraîl (Pjesma Džebrailovog krila), El-Gurbetu el-garbijje (Zapadno progonstvo), Lugati mûrân (Jezik mrava), Risala fi haleti et-tufejlijje (Rasprava o djetinjstvu), Ruzi ba džemâati sûfijân (Dan u društvu sufija), Risala fi el-mi'râdž (Rasprava o noćnom putovanju) i Safiri sîmurg (Pjev Simurga).

4. Transkripcije; prevodi i komentari ranijih filozofskih radova kao i svetih i religioznih tekstova. Tako je preveo na perzijski jezik Ibn Sināovo djelo Risala et-tajr (Rasprava o ptici), prokomentarisao Ibn Sināovo djelo Išârât we tenbīhāt, (Knjiga direktiva i upozorenja) napisao djelo Risâla fî haqîqati el-‘išq (Rasprava o suštini ljubavi) koje se zasniva na Ibn Sināovom djelu Risaletun fi'išq (Rasprava o ljubavi) i dao komentare nekoliko odlomaka iz Kur'ana i komentare izvjesnog broja hadisa.

5. Zbirka molitvi i religioznih pjesama na arapskom jeziku koje su se u srednjem vijeku zvale „knjige časova”, a koje Šahruzi naziva El-Wâridât we et-taqdîsât.

Ova zbirka djela i njihovi brojni komentari koji su napisani u proteklih sedam stoljeća predstavljaju osnovne izvore informacija o doktrinama išrâqi škole. To je velika riznica mudrosti u kojoj su simboli brojnih tradicija, uključujući zoroastrizma, pitagorejstva, platonizma i hermeticizma, pridodani islamskim simbolima, jer Suhrawardi se koristio različitim i mnogobrojnim izvorima. On se nije kolebao da prihvati i inkorporira u svoje učenje bilo koje srodne elemente koje bi pronašao u drugim tradicijama. Ali, za njega je svakako, kao i za Ibn Arebija, univerzum, islamski univerzum nad čijim se horizontima vide neki predislamski simboli, upravo kao što je kosmička katedrala, koju opisuje Dante, hrišćanska katedrala u kojoj se mogu primijetiti neki islamski i aleksandrijski ukrasi.