Kasnoantička bazilika u Lepenici
Na brdu Gradac u Lepenici nalazi se jedno od najznačajnijih arheoloških nalazišta kasne antike u Bosni i Hercegovini. Međutim, do današnjih dana ovo mjesto nije do kraja istraženo. Ovdje je, naime, još 1932. Vladislav Skarić vršio iskopavanja prilikom kojih je otkopao ruševine trobodne bazilike sa krstionicom i dijelovima bogato ornamentiranog namještaja. Ova crkva datirana u V i VI stoljeće, stradala je u požarima, najvjerovatnije u doba slavenske najezde. Zajedno sa crkvama u Dubravini i Klobuku, lepenička bazilika i njezin kameni namještaj predstavljaju naročito specifičan stil gradnje ovakvih objekata na tlu Bosne i Hercegovine.
Ovaj tip umjetnosti, koji u kamenu imitira duborez, produkt je domaćeg iliro-romanskog stanovništva, pa je zbog toga i posebno značajna za proučavanje života i kulturnih prilika stanovništva današnjeg lepeničkog prostora u kasnoj antici i ranom srednjem vijeku. Sama zgrada se sastojala od apside, tri lađe, narteksa i baptiserijuma. U crkvi su pronađena i dva bazena u obliku krsta, jedan manji I jedan veći. Najvjerovatnije je da je onaj manji služio za krštenje djece, dok je veći služio prilikom krštenja odraslih. Unutar bazilike su pronađeni razni reljefni ornamenti na pločama, kao i kapiteli od većih ili manjih stupova i upravo se na njima očitovala dubokorezna kamena umjetnost kasnoantičkih stanovnika ovog prostora.
Istražujući ruševine kasnoantičke bazilike, Skarić je na Gracu rekonstruisao i ostatke utvrđenja. Izgleda da se prema svemu sudeći radilo o fortifikaciji koja je bila podignuta uz baziliku. Zidovi bedema su organski vezani sa zidovima bazilike, a u utvrđenju, posmatranom u cjelini, bazilika je najveći i najsolidnije građen objekat. Sitni predmeti svakodnevne upotrebe iskopani na Gracu kao što su: noževi, svrdla, ključevi, verige, keramika, pojedunačni primjerci oružja itd. dokazuju da se na Gracu odvijao prilično intenzivan ekonomski život. Moglo bi se prema ovome zaključiti da se radi o utvrđenom manastiru, koji je uključivao i određene elemente administrativnog i vojnog karaktera bitnog za stanovništvo ovog prostora u kasnoj antici. Nalazi alata i svih predmeta dakako su bitni za rekonstrukciju i upoznavanje ekonomike i života V i VI stoljeća na prostoru tadašnje provincije Dalmacije.
U poređenju sa ranijim, klasičnim rimskim periodom, kasna antika i u današnjoj Lepenici pokazuje svoje specifičnosti: tipično rimski građevinski materijal, opeka i crijep gotovo da se gube. Standardizovana rimska obrada kamena je također nestala. Međutim, tu se javlja ornamentika koja oponaša drvoreze i vrlo vješta gruba obrada i vezivanje kamena koji daju zadivljujuće rezultate, pogotovo po pitanju izdržljivosti građevina. Predmeti svakodnevne upotrebe kao što su keramika, alati, oružje i dr. pokazuju ipak kontinuitet sa ranijim rimskim razdobljem, a gradnja fortifikacijskih objekata govori o opasnostima i prijetnjama od invazija sa kojima se stanovništvo koje je živjelo na ovom prostoru susretalo u kasnoj antici.
Danas, međutim, ne postoji ozbiljnija inicjativa da se na ovom mjestu pokrenu nova ozbiljnija arheološka istraživanja i konzervacija objekata koji sve više propadaju i na meti su metal-detektor bandi. Sam lokalitet i njegova važnost skoro da su nepoznati u javnom diskursu, a sa njime nisu dovoljno upoznati često ni naučni krugovi. Stoga bi se nadležne institucije na više nivoa, od onog lokalnog do viših državnih instanci, trebale pozabaviti spašavanjem ovog izrazito važnog arheološkog lokaliteta, dok bi se naučne institucije trebale angažovati oko istraživanja koja bi svojim rezultatima mogla dodatno rasvijetliti, danas nam jako mračan i nepoznat, period kasne antike na našim prostorima.
Autor: Enver Rizvo
Bibliografija:
ANĐELIĆ 1963.: Pavao Anđelić, Arheološka ispitivanja, u: Lepenica: Priroda, Stanovništvo, Privreda i Zdravlje, Sarajevo, 151-193.
BASLER 1972.: Đuro Basler, Arhitektura kasnoantičkog doba u Bosni i Hercegovini, Veselin Masleša, Sarajevo.
BASLER 1984.: Đuro Basler, Kasnoantičko doba, u: Kulturna istorija Bosne i Hercegovine, Veselin Masleša, Sarajevo, 309 – 373.
VELETOVAC 2013: Edin Veletovac, Provincija Dalmacija u V stoljeću, Rukopis magistarskog rada, Filozofski fakultet Sarajevo, Sarajevo.
Bilješka o autoru:
Enver Rizvo je rođen 26.06.1998. godine u Sarajevu, gdje je stekao osnovno i srednjoškolsko obrazovanje. Zbog svog posebnog interesovanja za historiju, 2017. godine upisuje se na Odsjek za historiju na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu, na kojem diplomski studij završava sa usmjerenjem na periodu kasne antike, odbranivši diplomski rad na temu ”Julijan Apostata; Život i djelo”. Posebno je zainteresovan za historiju Vizantije te je sa zapaženim rezultatima učestvovao na nekoliko međunarodnih vizantoloških konferencija. Član je nekolio građanskih udruženja i aktivan učesnik u različitim društvenim i kulturnim aktivnostima, te je posvećen volonterskom radu i aktivizmu. Bavi se pisanjem poezije i iza sebe ima i jedan broj publiciranih literarnih radova.
Dunjalučar 